O étimo de "Pontevedra"

Na anterior entrada deixamos no ar a cuestión de cal sería verdadeiramente o étimo do vocábulo Pontevedra. Alí ficou claramente asentado que non é *Pontus Veteris nin Pons Vetus, por moi distintas razóns nun caso verbo do outro.

Tentemos de avanzar uns pasos escontra o achádego do verdadeiro étimo. Por mor de facer máis doadas a lectura e comprensión deste artigo, tentarei de o alixeirar no contido ; así que evitarei o recurso ao aparato de citas de libros de investigación ou divulgación e das de documentos antigos. Abonde agora cunha sinxela divulgación das conclusións ás que cheguei no meu estudo do tema, provisional así e todo. Sempre se poderá calquera día facer un tratamento máis rigoroso.

Dicíase no artigo precedente que unha hipótese de fácil formulación para un pequeno latinista e romanista sería a de propoñer como étimo a forma Ponte Vetere ou Pontevetere; explicaríanse facilmente como procedentes do acusativo latino Pontem Veterem, de maneira semellante a como o étimo de Vigo é Vicu, procedente do acusativo Vicum, ou como o de Lugo é Lucu, proveniente de Lucum. Tería que explicar logo o cambio do -e final en -a. Agora ben, sabendo que o substantivo ponte se comporta como feminino en galego ou, segundo parece, xa no latín vulgar do occidente ibérico, aquel cambio viría sendo consecuencia destoutro, que é o máis xeral. Secomasí, non debe ser Pontevetere o étimo que procuramos.

No latín vulgar o adxectivo vetus-veteris caeu en desuso. Quizais por analoxía con novus-novi, nova-novae..., tendeu a ser substituído por outros vocábulos formados sobre o mesmo lexema despois de o vestir cunhas desinencias iguais ás do antónimo. Arbitráronse para iso dúas solucións homoxeneizadoras: unha, a de veterus-veteri, vetera-veterae...; outra, a de vetulus-vetuli, vetula-vetulae... A segunda foi a que se impuxo finalmente. Este vocábulo era no latín clásico un derivado diminutivo de VETUS; no latín vulgar, ao desprazar VETUS, vetulus perdeu o trazo semántico de diminución e así deu lugar ás voces románicas gal. vello, esp. viejo, fr. vieil/vieux, etc.

No latín vulgar do occidente ibérico, de onde nacen o galego e o portugués, coexistiron durante bastante tempo veteru, vetera e vetulu, vetula. Do segundo, como foi dito, provén o adxectivo vello, -a. Do primeiro proceden o adxectivo vedro, -a e o substantivo vedro, tanto en galego coma en portugués; aínda que en verdade se converteron hai tempo en arcaísmos léxicos dos que fican resíos case que só na onomástica, principalmente na toponimia. Precisamente a abundancia de topónimos compostos con vedro, -a como segundo elemento (Pontevedra, Portovedro, Vilavedra, Fontevedra, Torrevedra, Burgovedro, Murovedro, Saavedra, etc.) testemuña a produtividade e emprego normal deste vocábulo na Alta Idade Media. Aínda que, no noso caso, non se documentou ata agora a forma latino vulgar *Ponte vetera, porén documéntanse as formas veteru e vetera como modificadores de substantivos referentes a elementos humanizados do territorio en documentos tabeliónicos escritos en latín nos tres primeiros séculos do segundo milenio.

Aló contra as vésperas do século XII, un pequeno burgo xurdía arredor da igrexa de Santa María, no outeiro máis próximo á "vella ponte" por onde a Vía XIX do Itinerario de Antonino cruzara o Lérez; "super flumen Lerice in vetula ponte", reza un documento referente á paz de 1165 entre o rei de Galiza e o de Portugal, sinalando o lugar da sinatura do tratado. Cómpre supor que foi daquela cando a nova poboación recibiu o nome de "burgo de Pontevedra" literalmente -é dicir, xa en romance, como a xente falaba- e a igrexa, o de "Santa María de Pontevedra". É doado entender o feito de non se acharen en documentos da época nin a forma romance nin o seu étimo latino-vulgar *Pontevetera. Tentarei de o explicar brevemente.

Naquela altura as escrituras redactábanse en latín; só para a segunda metade do século XIII os notarios e escribáns comezarán a empregar cada vez máis o romance galego nos seus protocolos. O latín escrito na Idade Media, aínda que difería moito da pureza do latín clásico, non reflectía apenas a realidade da lingua falada, for o latín vulgar primeiro, for o romance máis tarde. Tentaba, pola contra, de se cinguir ás regras da gramática que se aprendía nos estudos dos mosteiros e catedrais e poida que nalgunha corte nobiliaria. Polo que, segundo a capacidade do escribán para discernir entre bo latín e lingua vulgar, tentaba de escribir, tamén a onomástica, na variante que el coidaba superior ou culta. Endalí, en case todos os documentos latinos dos séculos XII e XIII, o nome da nosa vila aparece case inmobilizado nas formas Ponteveteri e Ponte Veteri. A fasquía delas é case sempre a gramaticalmente esperada: no referente á forma léxica e morfolóxica, en canto recupera vetus-veteris rexeitando veterus, vetera; no referente á sintaxe, porque o topónimo é o termo rexido pola preposición de, que segundo a gramática pedía ablativo. Sen decatárense os escribáns de que estaban calcando no seu latín unha construción romance herdada do latín vulgar: aquela pola que dunha construción por aposición, do tipo urbs Roma, se pasou á consistente na modificación do nome por outro en xenitivo, do tipo urbs Romae, para acabar tamén substituíndo o xenitivo por un complemento preposicional con de. Así lemos: "omnes habitatores de Ponteveteri" e "de navigio de Ponte Veteri" (1169), "de burgo de Ponteueteri" (decembro de 1180), "ecclesiam Sancte Marie de Ponte Ueteri" e "ecclesiam de Ponte Ueteri" (marzo de 1180), "burgum quod dicitur de Ponteueteri"(1188), "ecclesie Sancti Iacobi de burgo parvo que stat prope ponte que vocatur de Ponte Veteri" (1290), e así noutros moitos documentos latinos da época. Raramente o noso topónimo aparece flexionado nalgún dos outros casos; porén áchase unha vez en xenitivo -"decimam partem omnium redditum ville Pontis Veteris pertinentium" (1175)- nunha pretensión de apurar máis a corrección, aínda que o dativo ville esixiría en bo latín non un modificador en xenitivo, senón unha aposición en dativo, é dicir, Ponti Veteri.

Nos documentos escritos en galego aparece soamente a forma romance Pontevedra. Será desde entón a forma indiscutida e xa nunca traducida; nin ao latín, no caso de ocasionais textos escritos nesta lingua, nin ao castelán, que irá entrando nas literaturas tabeliónica e administrativa a partir do século XIV e se imporá no XVI, excluíndo totalmente o galego. Secomasí, aínda a finais do XV, os escribáns tiñan certo receo en acoller nos seus textos latinos a forma romance. Por iso, cando en 1484 o notario Xacobe de Figueira estende o documento polo que o arcebispo Alfonso II de Fonseca outorga a cuarta parte sen cura de San Bartolomeu de Pontevedra ao seu fillo Alfonso de Fonseca, futuro III arcebispo do seu nome, xustifica o emprego da forma romance coa tópica fórmula escusatoria vulgarmente chamado: "quarte partis tocius parrochialis ecclesie sancti Bertolomei uulgo nuncupati de Ponteuedra".

En conclusión, nin o burgo nin a igrexa tiveron nunca, na lingua falada, outro nome ca o de Pontevedra. Cuestión aparte é a referente ao nome da vella ponte. Nalgún momento do primeiro milenio debeu recibir o nome latino-vulgar illa ponte vetera, quizais en relación cunha nova ponte habilitada sobre o Lérez a non grande distancia. Ese nome, tras o tránsito ao romance, remataría na forma a ponte vedra, que máis tarde se convertería no nome propio do lugar habitado máis próximo contra o sur, aquel sobre o que se desenvolvería o burgo medieval. O nome latinizante Ponteveteri e as súas variantes son simples retraducións, ben pouco afortunadas por certo. Case tan ridículas como aquela pola que no documento de 1290 o lugar do Burgo Pequeno, hoxe O Burgo, se retraduce como Burgo Parvo. Algo parvo debía ser o que tivo a ocorrencia.